Cultuurverschillen in de zorg

Opleiding tot verpleegkundige

Hassan woont sinds 1991 in Nederland. Nadat hij een jaar biologie had gestudeerd in Marokko, besloot hij naar zijn vader te gaan in Nederland. “Toen ik in Nederland kwam, heb ik mijn Nederlandse diploma gehaald. Ik moest in korte tijd met een nieuwe studie beginnen, een nieuwe taal onder de knie krijgen en mijzelf en mijn moeder financieel onderhouden. Toen er vanuit de Vrije Universiteit Amsterdam (VU) een project kwam om als migrant tegelijkertijd de Nederlandse taal te leren, een opleiding tot verpleegkundige te volgen en geld te verdienen, was dit voor mij de ideale oplossing.”

De cultuurverschillen tussen Nederland en Marokko werden al direct zichtbaar door de reactie van Hassans vader op zijn besluit om de opleiding Verpleegkunde te volgen: “Ik vond het moeilijk om mijn keuze uit te leggen aan mijn vader. Hij was erg verbaasd en had meer van mij verwacht, omdat het niveau van de opleiding tot verpleegkundige in Marokko een stuk lager ligt dan in Nederland. In de loop der jaren zag mijn vader hoeveel ik door de opleiding leerde. Ik deed veel kennis op door de grote hoeveelheid theorie en stages die bij de studie hoorde. Dat zorgde ervoor dat ik van mijn vader meer respect en waardering kreeg.”

De eerste aanraking met cultuurverschillen in de zorg had Hassan toen hij tijdens zijn opleiding voor het eerst een vrouw moest wassen. “Ik voelde mij erg oncomfortabel toen ik een vrouw moest wassen; er komt vanuit mijn cultuur een gevoel van schaamte bij kijken. Ik vergeet nooit dat de patiënt, een echte Amsterdamse uit de Jordaan, riep: “Hassan, niet in m’n kont knijpen!”. Stond ik daar, rood aangelopen en zwetend, met mijn mond vol tanden. Het was een grap, maar op dat moment kon ik er niet om lachen. Later wist ik beter mee te gaan in uitspraken, die in de Nederlandse cultuur meer geaccepteerd zijn dan in Marokko.”

Conflict door taal-en cultuurbarrières

Op de IC merkt Hassan dat er, door taal-en cultuurbarrières, regelmatig conflicten zijn tussen patiënten en zorgverleners. “Collega’s denken over patiënten met een andere culturele achtergrond wel eens: ‘Je komt in Nederland werken, dan moet je ook je best doen om de Nederlandse taal te leren.’ Wat zij niet wisten, is dat het merendeel van de migranten die jaren geleden naar Nederland kwamen om te werken, niet de intentie hadden om voor altijd in Nederland te blijven. Daar kwam bij dat negentig procent van hen analfabeet was en er nog geen taalcursussen bestonden, wat het extra moeilijk maakte om de Nederlandse taal eigen te maken. Door je meer te verdiepen in de achtergrond van mensen, kun je hun gedrag vaak een stuk beter begrijpen.”

Naast de taalbarrière kan ook religie zorgen voor verschillende opvattingen tussen zorgverleners en patiënten. “Voor islamitische mensen is ziekte sterk verbonden aan het geloof. Moslims ervaren pijn en ziekte als een soort beproeving van Allah. Slechte dingen, zoals bijvoorbeeld ziekte, is voor ieders eigen belang, om zo vergiffenis te krijgen voor de zonden die je eerder hebt begaan. Elke vergiffenis is een stap dichterbij naar het worden van een goed mens. Moslims geloven dat wanneer je erin slaagt een goed mens te zijn, het eeuwige leven begint na de dood. Voor Islamitische patiënten is ziekte dus van enorm belang.”

Het overbruggen van verschillen

Wat kun je als zorgverlener doen om een patiënt met specifieke religieuze opvattingen te ondersteunen bij zijn of haar wensen? “Het is onmogelijk om alle regels te weten bij de tweehonderd subculturen die wij in Nederland kennen. Ook binnen een subcultuur zijn er stromingen waarin mensen verschillend omgaan met geloof en cultuur. Het beste advies dat ik kan geven, komt uit het boek ‘Interculturele Communicatie’ van David Pinto.” David Pinto is een Marokkaans-Joodse auteur en oprichter van het Intercultureel Instituut in Amsterdam. Met zijn expertise ontwikkelde hij de drie-stappen-methode om culturele, religieuze en andere verschillen tussen mensen te overbruggen. “De kennis uit dit boek is niet alleen te gebruiken bij cultuurverschillen binnen het ziekenhuis, maar bij ieder contact dat je met mensen hebt.”

De methode gaat als volgt: ”Bij de eerste stap sta je stil bij je eigen normen en waarden. De tweede stap is om erachter te komen wat de normen en waarden van de ander zijn, in dit geval de patiënt. Je doet dit door slechts te luisteren en interesse te tonen. De laatste stap bestaat uit het maken van een beslissing, waarbij je de belangen van de organisatie, jezelf als zorgprofessional én de patiënt in acht neemt. Ik ben ervan overtuigd, dat wanneer je deze drie stappen uitvoert, je met patiënten uit iedere cultuur kunt omgaan. Je hoeft het niet altijd eens te zijn met de opvattingen van de ander, maar als je iemand de ruimte geeft om zijn of haar verhaal te doen en diegene serieus neemt, voelt de ander zich gehoord en creëer je vertrouwen. Wanner je dit doet, zal je zien dat er minder conflicten zijn met de patiënt of familie, dat de patiënt minder lang zorg nodig heeft en dat je zelf meer werkplezier hebt.’’

Beleidsvoering gericht op culturele verschillen

Er zijn tegenwoordig ook beleidsvoeringen die zich richten op het omgaan met culturele verschillen. Zo wordt er in ieder ziekenhuis een imam in dienst genomen. Toch merkt Hassan dat er nog veel te winnen is qua beleidsvoering: “Ik merk dat collega’s niet altijd weten dat er een imam aanwezig is, of wanneer deze ingeschakeld moet worden.” Er wordt volgens Hassan vaak te lang gewacht met het inzetten van een imam. “Idealiter wordt bij patiënten die daar behoefte aan hebben, de imam vanaf het begin van het ziekenhuisbezoek ingezet. Zo kan de imam goed contact maken met de patiënt en diens familie en voelen zij zich beter begrepen in hun geestelijke belevingen’’, vertelt Hassan.

Een imam kan ook van waarde zijn bij een conflict tussen de behandelaar en patiënt of familie. Hassan vertelt over een voorbeeld uit de praktijk: “Ik had eens een patiënt die uitbehandeld was en binnen afzienbare tijd zou komen te overlijden. Tot frustratie van de behandelaars, stond de familie van de patiënt erop dat de behandeling niet gestopt zou worden, ondanks dat het medisch gezien zinloos was . Toen ik deze casus voorlegde aan verschillende imams, vertelden zij mij dat het volgens de islam wel degelijk gerechtvaardigd is om de behandeling te stoppen als de behandelaars vinden dat deze zinloos is. Ik heb dit naderhand uitgelegd aan de familie van de patiënt, waarna zij besloten de behandeling te beëindigen en zij dankbaar afscheid hebben kunnen nemen. Door een imam in te schakelen, werd in dit geval een conflict opgelost.’’

Hassan heeft met trots een tolkenpoule opgezet, als project voor cultuurverschillen bij de VU: “Bij het team van tolken zijn zorgprofessionals aangesloten van onder andere Poolse, Arabische, Turkse en Chinese afkomst. Omdat zij allemaal werkzaam zijn in de zorg, en bekwaam zijn, kan de communicatie tussen het ziekenhuis en patiënten duidelijker worden overgebracht.’’

De gouden tip die Hassan graag meegeeft aan zorgverleners is: “Door goed te luisteren, interesse te tonen en jezelf te blijven kun je met iedere patiënt omgaan. Een aanrader om te kijken is de film ‘Ik heb een dokter in Marokko’. Deze film heeft een enorme indruk op mij gemaakt.”